Blendi Fevziu: Claude Durand president që prej 25 vitesh i shtëpisë më të madhe botuese franceze “Fayard” kaloi një javë pushimesh në Shqipëri. Personalitet i padiskutueshëm i jetës kulturore dhe intelektuale të Francës, njeri me shumë lidhje politike atje dhe me shumë miqësi të famshme në botë, ai vjen për herë të tretë këtu. Vizita e kësaj here është gjithsesi shumë më e ndryshme sesa dy herët e tjera. Për herë të parë ka shkelur në Tiranë në vjeshtën e vitit 1986 në një qytet gri dhe të trishtë, siç e kujton ai, i ndjekur nga një përkthyes zyrtar që fare pak ngjante si përkthyes dhe i vendosur në një kat krejtësisht të boshatisur të hotel “Dajtit”. “Atëherë, kujton Durand, kisha ardhur t’i kujtoja regjimit se çdo hap ndëshkimor kundër Kadaresë do të pritej keq në Perëndim”. Herën e dytë ka ardhur në vjeshtën e vitit 1990 kur i thirrur nga Kadare ka ndihmuar në vendimin e këtij të fundit për të kërkuar strehim politik në Francë. Transportuesja e arshivit të Kadaresë në 11 valixhe, ai e kujton ende atë periudhë si një aventurë të çuditshme. Kësaj here gjendet thjesht për pushime. Mik personal i Kadaresë si dhe i Solzhenitsyn-it, Marquez-it, Isabel-a Allende-s apo Kundera-s, ai rrëfen plot detaje interesante për marrëdhëniet me Kadarenë gjatë diktaturës, por edhe për shkrimtarët e tjerë të famshëm që ka njohur.

Blendi Fevziu: Cili është qëllimi i vizitës suaj në Shqipëri?

Claude Durand: “Është fare e thjeshtë, kam ardhur të kaloj pushimet tek Ismail Kadare të cilin e kam mik që prej një çerek shekulli. Për ne është gjithashtu një nga autorët më të rëndësishëm të shtëpisë sonë botuese, por edhe, sepse doja të mbaja një premtim të dhënë. Kur erdha këtu herën e fundit, d.m.th. para 14 vjetësh, bashkë me gruan time bëmë një piknik në rërë rreth 50m që këtu në këtë plazh. Atëherë duke bërë shaka i them Ismailit “ndoshta një ditë do ta kesh shtëpinë këtu”, ai më thotë “ndoshta” dhe në atë moment iu përgjigja “atëherë do të vij të kaloj pushimet tek ti” dhe siç e shihni ia mbajta fjalën.”

Blendi Fevziu: Besoj se në atë kohë ishe e paimagjinueshme të kishe një shtëpi në plazh apo jo?

Claude Durand: “Ishte një ëndërr të çmendurish, një utopi.”

Blendi Fevziu: Në vitin 1990 Kadareja ndodhej në një moment shumë të vështirë.

Claude Durand: “Ishte një moment shumë i rëndësishëm për të dhe ne erdhëm pikërisht në atë kohë për të përgatitur një operacion shumë delikat që, për mendimin tim, ishte thelbësor për zhvillimin e Shqipërisë, sepse Shqipëria ishte në një moment delikat ku mund të ndodhte gjithçka, një luftë civile, një kthim në gabimet e së kaluarës, madje mund të shkonte edhe drejt anarkisë. Vetëm një akt madhor mund ta ulte peshoren nga ana e duhur. Ismailit i erdhi në mendje kjo ide gjeniale fantastike që të largohej nga vendi i tij për të krijuar një lloj boshllëku që do ta lejonte të merrte drejtimin e duhur. Pra duhet të vinte në jetë vendimin e marrë, prandaj unë erdha këtu në 1990 për të filluar operacionin e nisjes, d.m.th. ta merrja me vete në Paris vajzën e vogël të Ismailit si dhe arkivin e tij. Mbaj mend që kishim 11 valixhe dhe mundëm të niseshim pa hasur asnjë pengesë. Kjo ndodhi, sepse në atë kohë Ramiz Aliaj kishte shkuar në Organizatën e Kombeve të Bashkuara për herë të parë në jetën e tij dhe ndihej një farë boshllëku në qeveri që na lejoi të iknim pa problem. Duhet të shtoj që nuk isha fare i qetë kur u nisëm në aeroport dhe problemi i vetëm që patëm kur arritëm në Paris ishte puna e bagazheve, me pak fjalë kishim shumë bagazhe dhe vajza e Ismailit nuk kishte vizë.”

Blendi Fevziu: Si arritët ta zgjidhnit këtë problem?

Claude Durand: “U këshilluam me njëri-tjetrin për një kohë të gjatë duke u përpjekur që bisedat tona të mos kapeshin nga mikrofonat në hotelet apo vendet e tjera. Unë dhe Ismaili diskutonim me njëri-tjetrin gjatë kohës që laheshim në det, vetëm atje mund të flisnim të qetë.”

Blendi Fevziu: Atëherë si e gjetët Shqipërinë pas 14 vjetësh? Si ju duket Shqipëria po ta krahasoni me atë të 1990-ës?

Claude Durand: “Është një vend në ringjallje e sipër. Sapo zbrita nga avioni, edhe pse ishte natë, arrita të shihja siluetat e ndërtesave, por ama të nesërmen kur dola nëpër Tiranë vura re një vend që po rilind, një vend lazarian që në kuptimin e mirëfilltë të fjalës do të thotë “perëndesha e lirisë i ka thënë vendit të saj: zgjohu dhe ec!”, ai u zgjua dhe po ecën, po rilind. Shoh shumë shtëpi dhe ndërtesa që ngrihen, shoh shumë ndërmarrje që ndërtohen, ndërsa kryeqyteti, edhe pse ka qenë i ndërtuar, siç i themi ne francezët, po merr ngjyra, e thënë ndryshe edhe ndërtesat, që dukeshin shumë të zymta, të ndërtuara kohë më parë, kryetari i bashkisë ka vendosur t’i lyeje ngjyra-ngjyra dhe këto ngjyra tregojnë shëndet, janë ngjyrat e njerëzve që kanë dëshirë të jenë të lumtur ose më mirë që besojnë se lumturia është diçka e arritshme dhe kjo gjë tërheq vëmendjen. Ky qytet, që dikur më është dukur i zymtë, sot më duket sikur është ringjallur dhe me të vërtetë më bëri shumë përshtypje, është një lloj si ai kopshti që çel në pranverë. Po shoh një vend që po çel, që po rilind.”

Blendi Fevziu: Doni të thoni që Shqipëria ka ndryshuar pamjen?

Claude Durand: “Krejtësisht është tjetërsuar.”

Blendi Fevziu: Si jeni njohur me Kadarenë? Si u takuat për herët të parë?

Claude Durand: “Unë u bëra drejtor i shtëpisë botuese “Fayard” më 1980 dhe disa muaj më vonë takova Ismail Kadarenë që kishte ardhur për një vizitë zyrtare në Paris, pikërisht për të më takuar mua. Ishte i shoqëruar nga atasheu kulturor i ambasadës dhe nga zoti Dritëro Agolli, i cili ishte kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve në atë kohë. Duhet të them që takimi ynë qe shumë formal, sepse mundësitë për të pasur një dialog të hapur të sinqertë dhe pa paramendime ishin shumë të kufizuara. Ndaj shkëmbyem vetëm disa fjalë tërësisht miqësore. Duhet të them që nuk mundëm të flisnim hapur, ndërsa më vonë kur ai ishte më i lirë të vinte i vetëm në Paris, biseduam gjatë.”

Blendi Fevziu: Si arriti të hynte Kadare në “Fayard”?

Claude Durand: “Kishte botuar libra në shtëpinë botuese “Albin Michel” dhe më saktë romanin e tij “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” dhe “Albin Michel” nuk e di pse nuk pranoi të botonte dhe dy librat e tjerë. Në atë moment librin e botoi “Hachette Litterature” që është një shtëpi botuese e njohur tek ne dhe drejtori i kësaj shtëpie botuese ishte alex graal. Më pas Alex Grall u bë drejtori i shtëpisë botuese “Fayard”, pra kur u bëra unë drejtori, Kadare ishte tashmë një nga autorët e shtëpisë “Fayard”. Sapo kishte sjellë në shtëpinë botuese dorëshkrimin e veprës “Dimri i vetmisë së madhe”, pikërisht në atë moment filluam të punonim bashkë.”

Blendi Fevziu: Pra, Kadare është një shkrimtar i rëndësishëm për shtëpinë tuaj botuese?

Claude Durand: “Është një nga shkrimtarët më të rëndësishëm tanë. Unë personalisht e konsideroj si një ndër 5 apo 6 shkrimtarët më të mëdhenj të botës. Për ne është shumë i rëndësishëm natyrisht. Në të njëtën kohë unë jam botuesi i tij franez, por edhe përfaqësuesi i Kadaresë në mbarë botën, meqenëse ne i përkthenim veprat e tij në gjuhë të ndryshme.”

Blendi Fevziu: Kur arritët të flisnit për herë të parë hapur me Kadarenë? Si ua shpjegoi gjendjen në të cilën ndodhej Shqipëria ose më mirë gjendjen e vërtetë të Shqipërisë?

Claude Durand: “Mund të them që biseda jonë e parë pa dorashka ka qenë aty rreth vitit 1983. Ishte një periudhë e vështirë për Shqipërinë. Më foli për vështirësitë që kishin shkrimtarët, artistët, për ndëshkimet që merrnin, për ata që zhdukeshin, për ata që internonin në fshatra që të merreshin me punë të rëndomta. Më përshkroi gjjithçka me hollësi dhe duhet të them që mbeta pa fjalë. Isha i mahnitur nga kurajoja e tij dhe nga vullneti që kishte për të protestuar kundër regjimit si artist dhe jo si militant politik. Ishte i bindur dhe madje është edhe tani për aftësitë që ka letërsia, një art vërtet superior për të mundur pushtetin politik. E kam ndeshur këtë mënyrë të menduari edhe tek disa shkrimtarë të tjerë të mëdhenj si Aleksandr Solzhenitsyn, edhe këtë shkrimtar të madhe e përfaqësoj unë. Ashtu si Kadare, edhe ai është i bindur që arti, letërsia janë armë më të rrufeshme kundër pushtetit politik sesa vetë politika. Kur Solzhenitsyn-i flet për zinxhirin dhe për viçin në autobiografinë e tij tregon për fabulën e viçit të vogël që këput zinxhirin me brirët e tij. Është pak a shumë kjo ideja: artisti është i vetëm kundër pushtetit në një ndeshje të mrekullueshme, me pak fjalë ngjan me Davidin dhe Goliathin, fiton ai më i vogli.”

Blendi Fevziu: Besoj se Kadare duhet të fitonte besimin tuaj, sepse në atë kohë rrezikonte të dënohej?

Claude Durand: “E saktë. Ne duhet të kishim besim tek njëri-tjetri. Duhet të na tregonte gjithçka që të mendonim se çfarë duhej bërë. P.sh. kur më kërkoi të vija për herë të parë këtu në vitin 1986 ishte një mision shumë delikat për mua, duhej të vija këtu dhe t’u bëja të ditur autoriteteve se Perëndimi, dhe jo vetëm botuesit, por edhe qeveritë, shtypi, televizioni, të gjithë ishin shumë të vëmendshëm ndaj fatit që mund të pësonte Kadare dhe, nëse ata i preknin qoftë edhe një fije floku Kadaresë, do të zhvilloheshin me të vërtetë protesta të mëdha në nivelin diplomatik etj.”

Blendi Fevziu: Dhe këtë mesazh e transmetuat?

Claude Durand: “Këtë mesazh duhej ta jepja në mënyrë diplomatike, nëse mund të thuhet kështu. Nuk mund ta deklaroja përpara televizionit shqiptar. Kujdes! E bëra këtë me biseda private, madje edhe prezenca ime këtu ishte shumë domethënëse. Në këtë mënyrë transmetova mesazhin, që shteti shqiptar rrezikonte ndëshkime diplomatike, nëse Kadareja do të kishte ndonjë problem dhe meqë unë kisha marrëdhënie shumë të mira me presidentin Mitterrand dhe njerëzit e tij, veçanërisht me ministrin e Punëve të Jashtme Dumas, kisha mundësi të bëja diçka të rëndësishme.”

Blendi Fevziu: “Ç’përshtypje ju la Shqipëria e vitit 1986? Ishte hera e parë që vinit në Shqipëri dhe duhet t’ju ketë lënë ndonjë mbresë?

Claude Durand: “Po, ishte hera e parë që shkelja në Shqipëri. Mbaj mend diçka shumë simbolike. U vendosëm tek hotel “Dajti”, që ishte hoteli i vetëm zyrtar për të huajt, dhe unë dhe gruaja ishim krejtësisht të izoluar, thënë ndryshe, i gjithë kati ishte i boshatisur, s’kishim kontakte me asnjë person përveçse me përktheysin dhe mendoj se profesioni i tij nuk ishte vetëm ai i përkthyesit. Kaq qe e gjitha. Nuk mundëm të takonim asnjë, por të paktën arritëm të shihnim bulevardin kryesor dhe shëtitjen e mbrëmjes në Tiranë vizituam Muzeun Kombëtar që ndodhet në sheshin “Skënderbej” dhe asgjë tjetër. Mbaj mend që kemi ardhur edhe në Durrës.”

Blendi Fevziu: Atëherë Kadare shkruan se në 1983 krijoi besim dhe foli me ju dhe me Michel Piccoli-n, një artist i njohur, që është dhe miku juaj. Ai ju tha se donte të kërkonte strehim politik në Francë.

Claude Durand: “Në fakt ai na pyeti për mundësinë e të qëndruarit në Francë në atë kohë dhe duhet të shtoj që është e vështirë të japësh këshilla në një situatë kaq të vështirë, sepse është një përgjegjësi shumë e madhe t’i thuash dikujt “rri në vendin tënd!” dhe mund të ndodhë që një vit më pas dënohet me vdekje. Duhet të mendohesh vërtet mirë para se…”

Blendi Fevziu: Është përgjegjësi e madhe se ke të bësh me jetën e një personi.

Claude Durand: “Pikërisht, në atë epokë isha i mendimit se ishte më mirë që të rrinte sa më gjatë që të mundte, që të largohej nga vendi i tij duhej të kishte një arsye shumë të fortë dhe shumë domethënëse si ajo që pati më 1990. Për mua ka dy lloj desidentësh; nga njëra anë qëndrojnë desidentët pasivë të cilët kërkojnë azil me bindje të plotë, nuk e them me kuptimin e keq të fjalës; nga ana tjetër qëndrojnë desidentët që rezistojnë, që nuk ikin, nuk e braktisin atdheun, popullin, që janë solidarë me poppullin e tyre, pra që bëjnë gjtihçka për të qëndruar pa sakrifikuar asgjë, vetëm.”

Blendi Fevziu: Si historia e Solzhenitsyn-it?

Claude Durand: “Ekzakt, siç bëri Kadare dhe e vlerësoj shumë veprimin e tij. Dredhoi paksa dhe, faktikisht, duhet të dredhosh kur ke të bësh me një pushtet autoritar dhe djallëzor, me fjalë të tjera ke të drejtë të mbijetosh, por ai e bëri këtë me një mënyrë si ta themi duke ruajtur pastërtinë e artit të tij dhe kjo është diçka e mrekullueshme.”

Blendi Fevziu: Po ju a morët masa për ta mbrojtur që nga Franca?

Claude Durand: “Pikë së pari, ishim shumë vigjilentë, siç e thashë edhe më lart. Ramë dakord me Ismailin që të vendosnim në kasafortën e bankës dorëshkrimet e tij që t’i ruanim me çdo kusht, kështu që përfituam nga udhëtimet që bënim apo nga ndonjë ndërmjetës për të mbyllur në kasafortë disa dorëshkrime dhe Ismaili shkroi një autorizim.”

Blendi Fevziu: Kishit të drejtë të hapnit kasafortën e tij?

Claude Durand: “Kisha të drejtë ta hapja, por me disa kushte, por nëse do ta hapja dhe, nëse do të më duhej të botoja ndonjë gjë, do të mund ta botoja vetëm duke iu përmbajtur disa kushteve të cilat ishin, po ta burgosnin apo po të vdiste etj.”

Blendi Fevziu: Në dorëshkrimet që Kadare ju kishte dhënë dhe që i vendosët në kasafortën e bankës ndodheshin edhe dy romane të cilët u botuan rreth 20 vjet më vonë. Ç’mendim patët për ato tekste kur i lexuat pas 20 vjetësh?

Claude Durand: “Unë mendoj se për një shkrimtar nuk ka progres, siç mund të thuhet progres në kuptimin shkencor. Një vepër zhvillohet, por ama zhvillohet siç mbin filizi apo siç del lulja. Nuk mund të themi që një vepër që është shkruar në moshën 80-vjeçare është më e mirë se një tjetër e shkruar në moshën 40-vjeçare, por në të njëtën kohë nuk mund të them as të kundërtën, sepse shpeshherë kemi maninë të themi “ai ka pasur periudhën e tij të artë në rininë e tij dhe tani nuk sjell më asgjë të re”. Jo, jo, përkundrazi, unë do të thoja se disa vepra të Kadaresë të shkruara kohët e fundit për sytë e mi janë më të mira se ato që ka shkruar dikur duke i parë nga këndvështrimi teknik, por është e vërtetë që sa herë ta hapësh një libër zbulon diçka të re edhe pse mund të jetë shkruar para 20 vjetësh. Këtë risi e vëmë re vetëm ne, sepse e zbulojmë vetëm duke lexuar librin.”

Blendi Fevziu: Doja t’ju bëja një pyetje paksa të vështirë. Përse më 1983 ju e këshilluat Kadarenë ta shtynte kërkesën e strehimit politik dhe përse më 1990-n i thatë ‘po’ idesë së tij?

Claude Durand: “Nuk thashë po më 1990. E shpjegova pak më lart vendimin e vitit 1983 duke thënë se për mendimin tim ishte shkalla më e lartë e rezistencës dhe e desidencës po të qëndronte në vendin e tij, ndërsa në 1990 unë nuk vendosa asgjë, por vendosi vetë Kadareja. Pasi bëri analizën e situatës ai tha: “duhet të veproj kështu!”. Dhe ju duhet ta njihni paksa Ismailin, nëse ai thotë se duhet të bëjë një gjë e thotë, sepse është i bindur, është tmerrësisht e vështirë ta bësh të ndryshojë mendim. E kuptova çfarë deshte të thoshte dhe në atë moment të gjitha përpjekjet tona konsistuan në faktin si ta ndihmonim për të realizuar planin e tij, por ama vendimin e mori ai vetë dhe nuk u mundova t’i thoja “duhet të presësh edhe pak gjerat do të rregullohen!”. Ishte analiza që bëri ai mbi situatën e vendit që i dha të drejtë, unë nuk jetoja në Shqipëri dhe nuk mund ta gjykoja.”

Blendi Fevziu: Ju thatë se më 1990-n u larguat nga Shqipëria me shumë valixhe, çfarë kishte në to?

Claude Durand: “Kujtime të familjes të cilat Kadareja i kishte shumë përzemër dhe shumë shumë letra.”

Blendi Fevziu: Sa valixhe morët me vete në atë udhëtim?

Claude Durand: “11 valixhe.”

Blendi Fevziu: “Pra, bashkë me ju ishte dhe vajza e vogël e Kadaresë?

Claude Durand: “Po, Besa.”

Blendi Fevziu: Ju thatë se ajo nuk kishte vizë në pashaportë?

Claude Durand: “Jo, nuk kishte.”

Blendi Fevziu: Po si ia bëtë, si ju lanë të hynit?

Claude Durand: “Sapo mbërritëm në Aeroportin e Parisit “Charles de Gaulle” na ndaloi policia e kufirit dhe u ndjeva i detyruar të merrja në telefon miqtë e mi në Pallatin Presidencial që të jepnin urdhra në Ministrinë e Brendshme për të na lejuar të kalonim bashkë me vogëlushen.”

Blendi Fevziu: A qenë të vështirë muajt e parë të Kadaresë në ekzil? Kam dëgjuar që muajt, vitet e parë të Solzhenitsyn-it apo dhe ato të Kunderës kanë qenë shumë të vështira për ta?

Claude Durand: “Mendoj se fakti që Ismaili kishte ardhur shumë herë në Paris, që fliste mirë frëngjisht dhe është e rëndësishme për një të mërguar që të flasë gjuhën e vendit ku do të qëndrojë. Qëndrimi i tij në Francë, përshtatja e tij në këtë vend që është shumë më e lehtë se e Solzhenitsyn-it, i cili nuk fliste asnjë fjalë anglisht, por dinte shumë pak gjermanisht, i cili kur arriti në Amerikë nuk mundi të përshtatej ashts siç mendonte ai, për më tepër Solzhenitsyn-i ishte i përndjekur nga gazetarët dhe iu desh të fshihej në një pyll, e ndiqte këmba-këmbës edhe Policia Sekrete Ruse, jo vetëm Policia Sekrete Ruse, por edhe agjentët e Shërbimit Sekret Çek. Me sa di unë këta të fundit e ndoqën deri në Zyrih ku ai u strehua për disa muaj. Agjentët e Shërbimit Sekret Çek kishin marrë me qira shtëpinë fqinje, ishin një çift i ri agjentësh që e spiunonin.”

Blendi Fevziu: Doja t’ju bëja një pyetje të fundit në lidhje me Shqipërinë? Ç’ndryshim kishte Shqipëria e 1990-ës me atë të 1983-it?

Claude Durand: “Ndihej destabilizimi siç ndodh me tërmetin. E ndien që do të bjerë tërmet, sepse fillon të dridhet toka, krijohen të çara, me pak fjalë ndihej që po afrohej diçka një farë destabilizim i regjimit. Ishin lëkundjet e para që tregonin se regjimit po i vinte fundi dhe për diktaturat ky ishte momenti më i rrezikshëm, njëkohësisht edhe për popullin, sepse mund të bëhen larje esapesh, hakmarrrje, greva, akte të pakontrolluara, por më e rrezikshme dhe për artistët, njerëzit guximtarë, për ata që kanë kundërshtuar. Në atë moment ekzistonte rreziku i provokimeve, mund të të shtypin me makinë, mund të të gjuajnë me armë ashtu si padashje d.m.th. mund të të ndodhë gjithçka, pra për njerëzit e rëndësishëm, për kundërshtarët është një periudhë mjaft delikate.”

Blendi Fevziu: Si jeni njohur me Aleksandr Solzhenitsyn?

Claude Durand: “Në atë epokë punoja në një tjetër shtëpi botuese që quhet “Les Editions Marchand de Feuilles” dhe merresha me dy gjuhë të huaja ose më mirë me letërsinë spanjolle dhe ruse.”

Blendi Fevziu: Keni pasur mundësinë të punoni me letërsinë më të mirë të botës.

Claude Durand: “E drejtë! Kam qenë me fat, sepse kam marrë dy çmime “Nobel” dhe pres të marr të tretin, d.m.th. shpresoj. Njërin çmimim e kam marrë me Gabriel Garcia Marquez-in dhe tjetrin me Aleksandr Solzhenitsyn-in. Solzhenitsyn e kam njohur nga afër, pikërisht në çastin kur e kishin dëbuar nga Rusia në shkurt të vitit 1974. Ju e dini që atë e kanë dëbuar d.m.th. ai nuk kërkoi strehim politik, por e dëbuan, pastaj kishte një histori të tmerrshme. Sapo kishte përfunduar “Arkipelagun e Gulagut” dhe kishte ruajtur në mikrofilma dorëshkrimin e “Arkipelagut”, por ama kishte fshehur edhe dy-tre ekzpemlarë të tjerë në Rusi te miqtë e tij.”

Blendi Fevziu: Për të qenë më i sigurt?

Claude Durand: “Po! KKB arriti të gjente një ekzemplar dhe personi që e ruante u var. Ishte vetëvrasje apo vrasje, kjo ngeli enigmë. Kur Solzhenitsyn-in e mori vesh që dorëshkrimi i “Arkipelagut” kishte rënë në duart e KKB-së, i dha urdhër që ta botonte menjëherë librin mikut tim Nikita Struve, botuesit që botonte veprat e tij në Paris, në rusisht sigurisht dhe më 25 dhjetor ditën e Krishtlindjes më 1973 “Arkipelagu” u botua në rusisht. Tri ditë më vonë libri i botuar arriti në Moskë.”

Blendi Fevziu: Pas tre ditësh?

Claude Durand: “po, pas tri ditësh. Falë marinarëve të flotës që ndodheshin në Nantë atë ditë libri arriti në Rusi. Pra, gjithçka u bë shumë shumë shpejt. Brezhnev-i për t’u hakmarrë dha urdhër për ta dëbuar. Kjo ndodhi më shkurt të ’74-ës dhe Solzhenitsyn-i hipi në avion i vetëm, i shoqëruar nga agjentët e KKB-së, zbriti në Köln, ku mori çmimin tjetër “Nobel”, çmimin “nobel” gjerman. Në atë moment vendosi të qëndronte në Zyrih ku, siç e thashë edhe më parë, e prisnin agjentët e Shërbimit Sekret çek.”

Blendi Fevziu: Po më pas çfarë bëri?

Claude Durand: “Hezitoi për një farë kohe. Donte të jetonte në pyll. Dëshironte të gjente diku pyllin rus dhe vetminë. Idealja për të ishte të jetonte në Skandinavi, por Skandinavia ishte shumë afër me Rusinë. Ngurronte, s’dinte ç’të bënte. Mendoi të jetonte në Francë, por aty kishte shumë gazetarë. U mendua gjatë në Kanada dhe përfundimisht zgjodhi Vermontin pranë Bostonit që ndodhet fare pranë Kanadasë. Aty gjeti pyllin që ëndërronte dhe një shtëpi të thjeshtë ku vendosi të punonte.”

Blendi Fevziu: E keni takuar përsëri dhe kohët e fundit?

Claude Durand: “Thuajse çdo dy-tre vjet kam shkuar ta takoj në Vermont dhe tani e takova në Moskë. Në Moskë ka një vilë të ngjashme me këtë të Ismailit. Nuk ndodhet në bregdet, por buzë lumit. Ka qenë vila e mareshalit Tukhachevsky-it të cilin…”

Blendi Fevziu: E pushkatuan.

Claude Durand: “Po.”

Blendi Fevziu: Ju më thatë se edhe Gabriel Garcia Marquez ka qenë një nga autorët tuaj?

Claude Durand: “Po kam patur fatin që në vitin 1968 të lexoja dorëshkrimin e romanit “100 vjet vetmi” në spanjisht dhe kam…”

Blendi Fevziu: “Ishte botuar në spanjisht?

Claude Durand: “Jo nuk ishte botuar akoma. Agjentja e tij më kishte dërguar dorëshkrimin. Unë dhe gruaja ime, e cila është kubaneze, vendosëm ta përkthenim në frëngjisht.”

Blendi Fevziu: Gruaja juaj është kubane?

Claude Durand: “Po është kubaneze. Ajo e di shumë mirë spanjishten dhe që të dy filluam ta përkthenim. Qe me të vërtetë një dhuratë për ne, një ëmbëlsirë, ëmbëlsira e një viti.”

Blendi Fevziu: E përkthyet nga miqësia që kishit?

Claude Durand: “Jo, por më pas ne u bëmë miq të ngushtë. Kemi qenë miq deri në momentin kur ai mori një farë qëndrimi politik ose më mirë dy qëndrime politkke që na detyruan t’i shkëpusnim relatat me të. Një nga arsyet ishte se ai e cilësoi “bed people” vietnamez si borgjez në shtyp dhe arsyeja e dytë kur ai mbrojti hapur regjimin e Fidel Kastros në Kubë dhe unë nuk mund ta pranoja këtë, aq më pak gruaja ime. Unë nuk mund ta pranoja, sepse kisha botuar librat e disa prej shkrimtarëve desidentë të njohur atje, prandaj nuk mund të duroja dot që një shkrimtar të përkrahte një diktator që shtypte shkrimtarët e tjerë.”

Blendi Fevziu: Përse, sipas jush, Marquez-i mori këtë pozicion?

Claude Durand: “Marquez-i ka pasur gjithmonë, siç e kanë pasur dikur disa shkrimtarë të njohur latino- amerikanë, maninë të përzienin letërsinë me politkën. Shumë prej tyre kanë qenë dhe ambasadorë. Duhet ta dini edhe ju, Neruda. Shumë kanë dështuar me komunizmin si Neruda, Mado etj., ndërsa Marquez-i, mendoj se duhet ta keni dëgjuar, donte të bëhej president i Kolumbisë, pak a shumë si Mario Vargas Llosa që ka qenë kandidat i Perusë. Përherë ka ekzistuar një ambicie politike në Amerikën Latine, është si të thuash traditë.”

Blendi Fevziu: Por jo në Europë. Kadareja e ka pasur rastin dhe ka refuzuar të ishte president.

Claude Durand: “Po, e miratoj!” Besoj se vepër e tij si shkrimtar është shumë më e rëndësishme për Shqipërinë. Duhet të kuptojmë se është i pazëvendësueshëm.”

Blendi Fevziu: Ju keni botuar dhe librat e Isabele Allende-s?

Claude Durand: “Po, lexuam dorëshkrimin e librit “Shtëpia e shpirtrave”, që ishte libri i saj i parë.”

Blendi Fevziu: Një ndër më të mirët?

Claude Durand: “Po, më i miri. Më pas unë dhe gruaja ime përkthym katër libra të tjer të Isabelës. Është një autore e cila na pëlqen shumë.”

Blendi Fevziu: E keni mike?

Claude Durand: “Po. E kemi mike.”

Blendi Fevziu: Cila është karriera juaj?

Claude Durand: “Atëherë… Unë…, është më pak interesante.”

Blendi Fevziu: Ok, Si arritët në krye të shtëpisë botuese “Fayard”?

Claude Durand: “Dikur kam qenë mësues, profesor edhe pedagog i letërsisë deri në moshën 25-vjeçare dhe kur më propozuan vendin e punës në shtëpinë botuese “Les Edition de Feuilles” si drejtor letrar, pranova menjëherë. Punova për 3 vjet rresht në atë shtëpi botuese, pastaj u bëra drejtor i përgjjithshëm i shtëpisë botuese “Grasset”, ku punova dy vjet dhe kjo është mjaft e njohur dhe që prej çerekshekulli jam drejtor i shtëpisë botuese “Fayard”.”

Blendi Fevziu: Si e keni njohur gruan tuaj, më thatë që është kubaneze?

Claude Durand: “Po, është kubaneze, por unë e kam njohur në Bordeaux, në Francë, ishte e vetme, pa familje. Në fillim kishte kërkuar strehim polikt në Spanjë, pastaj në Bordeaux e në Francë. Ajo këndonte, e takova gjatë xhirimeve të një filmi ,ndërkohë që po e realizoja atë. Duhet t’ju them që, përveç botimeve, më pëlqen politika, teatri dhe kinemaja. Pra, isha duke e xhiruar një film në Bordeaux dhe u njohëm në një urë.”

Blendi Fevziu: Më thatë se ju e përfaqësoni Kadarenë në të gjithë botën, çfarë do të thotë kjo?

Claude Durand: “Po, kemi të drejtë në të gjithë botën përveçse në Shqipëri, natyrisht.”

Blendi Fevziu: Si ëshë Kadareja në nivelin botëror?

Claude Durand: “Është një nga shkrimtarët më të përkthyer, sepse…”

Blendi Fevziu: Ç’vënd zë ai?

Claude Durand: “Veprat e tij janë përktheyr po aq sa veprat e shkrimtarëve më të mëdhenj, si Marquez, Kundera etj. Për mua është një nga 4-5 shkrimtarët më të mëdhenj të kohës. Është përkthyer në më shumë se 30 gjuhë të ndryshme duke përfshirë këtu edhe gjuhët më të largëta. Librat e tij kanë shkuar deri në Kore, Finlandë, Japoni, pra janë bërë shumë përkthime, si në Francë, Gjermani, Spanjë, Itali, Angli. Njihet si një shkrimtar librat e të cilit do të lexohen edhe pas 100 apo 200 vjetësh.”

Blendi Fevziu: Pyetja e fundit, si ndiheni në këtë vend të Shqipërisë?

Claude Durand: “Është një vend shumë i këndshëm, i privilegjuar. Kam 5 ditë që jam këtu dhe më duket vetja si në parajsë, sepse deti, zhurma e tij, të lahesh në të, sepse ne jemi larë. Është një vend i mrekullueshëm. Nuk e mendoja që mund të gjeja një vend të tillë në Evropë. E di që mund ta gjej në ishujt e Antilles, për shembull, por nuk e mendoja se mund ta gjeja në Evropë një peizazh kaq të bukur, kaq mikpritës, kaq të këndshëm.”

Blendi Fevziu: Faleminderit!

Claude Durand: “Do të vij përsëri.” /tvklan.al